Oddział Zbiorów Kartograficznych - Historia zbiorów

Badania nad proweniencją zbiorów kartograficznych wykazały pochodzenie ich z dawnej Biblioteki Miejskiej, dawnej Biblioteki Uniwersyteckiej, w tym frankfurckiej (Frankfurt n/O.) Viadriny i wrocławskiej Leopoldiny, a także bibliotek książęcych, dworskich jak również szkolnych i innych instytucji. Po II wojnie światowej preferowane są jednak polonica i silesiaca kartograficzne. Profil gromadzenia tutejszych zbiorów został częściowo narzucony przez ich proweniencje. Mają one swoje korzenie w XVI-wiecznej Bibliotece Thomasa Redigera z Kolonii, później przekazanej do Wrocławia, gdzie weszła ona w skład dawnej Biblioteki Miejskiej.

Najstarszym oryginalnym atlasem (z kartografii średniowiecznej Biblioteka posiada jedynie wydania facsimiliowe), znajdującym się w tutejszym Oddziale Starych Druków, jest Geografia Ptolemeusza, w redakcji Donnusa Nicolausa Germanusa, z l482 r., wydana w Ulm, w drzeworycie, na pergaminie, w pergaminowej oprawie, z wytłoczonym na niej superekslibrisem Thomasa Redigera (I wydanie, miedziorytowe z 1477 roku, własność dawnej Biblioteki Uniwersyteckiej zaginęło podczas wojny). W Centralnym Katalogu Zbiorów Kartograficznych pod redakcją Mariana Łodyńskiego Geografia z 1482 roku wymieniona jest jako pierwsza. Jest ona jednocześnie najstarszym atlasem w Polsce. Oprócz naszego egzemplarza, trzy pozostałe znajdują się w Bibliotece PAN w Kórniku, w krakowskiej Bibliotece Jagiellońskiej oraz we wrocławskiej Bibliotece Zakładu Narodowego im. Ossolińskich. W zbiorach znajduje się również rzymska redakcja Marca Beneventano Geografii Ptolemeusza, z 1508 r., ważna ze względu na zawartą w niej mapę Środkowej Europy Mikołaja z Kuzy, na której to mapie terytorium Polski opracowane zostało przy udziale pierwszego kartografa polskiego Bernarda Wapowskiego, z uwzględnieniem również wiadomości pochodzących od Jana Długosza. Jest to niezwykle rzadka redakcja – oprócz naszego egzemplarza w Polsce zachował się jeszcze tylko jeden, w Bibliotece Uniwersyteckiej w Toruniu.

W całej kolekcji atlasów wiodącą grupę stanowią atlasy XVI-XVIII wieku, zajmujące pod względem wielkości zbioru czołowe miejsce w Polsce, co uwidocznione zostało w tabeli zamieszczonej we wspomnianym Centralnym Katalogu. Znaczna część tej kolekcji z powodu proweniencji znajduje się w Oddziale Starych Druków tutejszej Biblioteki, lecz zostały one również opracowane pod kątem kartografii i posiadają swoje karty w katalogu Oddziału Zbiorów Kartograficznych.

Drugą wyróżniającą się kolekcję w zbiorach kartograficznych stanowią tzw. atlasy sztuczne, tj. oprawne zbiory map, planów i widoków, będące wydawniczo niezależnymi jednostkami, dobranymi i ułożonymi przeważnie przez prywatnego kolekcjonera, dlatego też kryją one w sobie nierzadko unikaty. Najcenniejszym z atlasów tego typu w tutejszej kolekcji jest 7-tomowy zbiór ojca i syna – Zachariasa i Amadeusa Machnizkych (1000 map, planów i widoków), ze szczególnie cennym tomem piątym, zawierającym prawie kompletną kolekcję dotyczącą Śląska. Łącznie we wszystkich tutejszych atlasach sztucznych znajduje się ponad 1900 jednostek inwentarzowych map, planów i widoków miast.

Zapoczątkowaną w latach 70. wyodrębnioną kolekcję stanowią mapy topograficzne i inne wieloarkuszowe, systematycznie uzupełniane drogą kupna antykwarycznego, włączając w to również współcześnie wydawane mapy tego typu. Łącznie zbiór dawnych map topograficznych liczy obecnie ponad 4500 arkuszy, do tej liczby dodać należy jeszcze ponad 2500 sekcji obecnie wychodzących map Polski w skalach: 1:10 000, 1:50 000 oraz 1:100 000.

Pomimo pożogi wojennej omawiany zbiór wciąż kryje w sobie wiele niespodzianek, odkrywanych podczas prowadzonych badań. Dzięki możliwości prezentacji zbiorów podczas krajowych i międzynarodowych sympozjów, odkryto w ostatnich latach wiele rarytasów, a nawet unikatów. Większość z nich „ukryta” była właśnie we wspomnianych już wcześniej atlasach sztucznych, ponieważ właściciele poszczególnych kolekcji, w miarę możliwości, starali się gromadzić najcenniejsze mapy, plany i widoki interesującego ich regionu czy terytorium. I tak do rarytasów kartograficznych BUWr. należą, oprócz wspomnianych wyżej dwóch wydań Geografii Ptolemeusza, rękopiśmienny atlas Battisty Agnesego z ok. 1540 r. (egzemplarz przechowywany w Oddziale Rękopisów), mapa Rosji Anthony’ego Jenkinsona, odkryta i zakupiona dla Biblioteki w l987 r., opatrzona datą l562, a także nosząca tę samą datę panorama Pragi wykonana przez dwóch praskich drukarzy Jana Kozla i Michaela Peterle. Do tzw. białych kruków należą też: pierwsze z czterech majowych wydań Atlasu Abrahama Orteliusa z l570 r. (egzemplarz w Oddziale Starych Druków), pierwsze wydanie mapy Moraw Jana Amosa Comensky’ego, z 1664 r., francuska alegoryczna ścienna mapa świata z lat 1566/67, której autorem jest Pierre Eskrich, drugie odbicie z drzeworytowego klocka mapy Śląska Martina Helwiga z 1605 r. (pierwsze odbicie z l56l r. zaginęło podczas II wojny światowej) i kolejne odbicie z 1776 r. wraz z załączonym Komentarzem z roku 1564, mapy trzech księstw śląskich Fridericusa Khünoviusa: Jaworskiego, Legnickiego i Świdnickiego, z drugiej połowy XVII w., dwa widoki Karlowych Warów Henricusa Fratera i Johanna Schindlera z lat 1647 i 1652 r., plan podkopów Wiednia od południa Daniela Suttingera, z 1683 r., widok oblężenia Budy z l686 r. Martina Lercha i Johanna Jakoba Hofmanna, wykonany na podstawie rysunku Justusa van der Nypoort, sekcyjny plan Paryża z ok. 1740 r. Michaela Etienne Turgota i Louisa Breteza, plan ogrodów Lipska Davida Schatza i Paula Christiana Zincke z ok. 1705 r., Atlas krain polskich Jędrzeja Słowaczyńskiego z 1844 r., Atlas statystyczny Polski Stanisława Platera z 1827 r. i inne. Lista tych interesujących obiektów jest długa i niewątpliwie będzie rosnąć w miarę prowadzonych dalszych prac badawczych nad zbiorem.

W okresie II wojny światowej, w ramach akcji zabezpieczania księgozbiorów dawnej Bibliotek Uniwersyteckiej i Miejskiej, zbiory kartograficzne wywieziono do Gruszowa w powiecie świdnickim, Borowiny Szprotawskiej w powiecie szprotawskim oraz umieszczono je w kościele Bożego Ciała w Szprotawie. W wyniku pożogi wojennej zaginęło wiele cennych pozycji dzieł kartograficznych. Mimo ich braku w obecnej kolekcji warto wspomnieć chociaż o niektórych z nich, ponieważ one również tworzą historię. I tak np. z dawnej Biblioteki Miejskiej i Uniwersyteckiej zaginęły: pierwsze odbicie z drzeworytowego klocka mapy Martina Helwiga, z 1561 r., mapy Gerarda Mercatora: Europy z 1554 r. i świata z 1569 r., oryginał pierwszego planu Wrocławia z 1562 r., autorstwa ojca i syna o tym samym imieniu i nazwisku - Barthel Weiner, a także pierwsze bolońskie wydanie atlasu Claudiusa Ptolemaeusa z 1477 r., pierwsze wydanie dzieła Joannesa Hontera, z 1530 r. i wiele innych, o których czytamy w różnych pracach przedwojennych, np. w artykule: r.V. Tooley, Maps in Italian Atlases of the Sixteenth Century being a comparative list of the Italian maps by Lafreri, Forlani, Duchetti, Bertelli and others, found in atlases. Imago Mundi III, 1970, s. 12-47, dotyczącym cennej kolekcji map włoskich kartografów.

Historia powojenna kolekcji jest wpisana w dzieje obecnej Biblioteki Uniwersyteckiej, utworzonej z połączenia wszystkich wymienionych wyżej zbiorów. Oddział Zbiorów Kartograficznych, wtedy jeszcze pod nazwą Gabinet Kartograficzny, powstał nieco później niż sama biblioteka, bo w 1949 r. W 1958 r. przeniesiony został do budynku „Na Piasku”, przy ul. Św. Jadwigi.

Obecnie zbiory kartograficzne BUWr., zarówno ze względu na swoją tradycję, jak i wartość, należą – nie tylko w Polsce, ale również na świecie – do bardziej liczących się kolekcji.