"Imago Silesiae Inferioris online". Mapy, plany i widoki Dolnego Śląska ze zbiorów Biblioteki Uniwersyteckiej we Wrocławiu
"Imago Silesiae Inferioris
online”. Mapy, plany i widoki Dolnego Śląska ze zbiorów Biblioteki
Uniwersyteckiej we Wrocławiu. Digitalizacja i udostępnienie w sieci”.
Projekt współfinansowany przez Unię Europejską ze środków Europejskiego
Funduszu Rozwoju Regionalnego
I. Cele projektu
Celami bezpośrednimi projektu są:
digitalizacja zasobów ikonograficznych ukazujących Dolny Śląsk (map, planów, widoków, wedut, grafik, dawnych fotografii) z największej, najcenniejszej i najbardziej zróżnicowanej kolekcji silesiaców na świecie
udostępnienie digitalizatów na zasadzie powszechnego równego i bezpłatnego dostępu wszystkim zainteresowanym
udostępnienie w powiązaniu z digitalizatami poszerzonej informacji o dziedzictwie przeszłości Dolnego Śląska obejmującej prezentację historii i zasobów dziedzictwa kulturowego regionu
Poprzez realizację celów bezpośrednich dokona się także realizacja celów pośrednich,
zachowania dziedzictwa kulturowego
popularyzacji historii i zabytków Dolnego Śląska
poprawy jakości prezentacji regionalnych atrakcji turystycznych
zwiększenie dostępu do informacji o zasobach kulturalnych regionu w tym najważniejszego jakim jest bardziej efektywne wykorzystanie obiektów dziedzictwa kulturowego oraz wsparcie działalności instytucji kultury, co przyczyni się do rozszerzenia oferty turystycznej i kulturalnej regionu, które to rozszerzenie jest środkiem do podniesienia atrakcyjności regionu na rynku krajowym i międzynarodowym .
II. Realizacja (stan na 19.01.2015 r.)
A. Przygotowanie obiektów do digitalizacji
Przygotowanie merytoryczne:
Odbywało się w oddziałach merytorycznych Biblioteki Uniwersyteckiej: w projekcie biorą udział następujące oddziały: Oddział Zbiorów Graficznych, Oddział Zbiorów Kartograficznych, Oddział Rękopisów, Oddział Starych Druków, Gabinet Śląsko-Łużycki (do 2011 r.), Oddział Bibliologiczny (do 2011 r.), Oddział Zbiorów Muzycznych, Oddział Informacji Naukowej.
Do systemu komputerowego wprowadzono szczegółowe listy obiektów przeznaczonych do digitalizacji. Głównymi kryteriami wyboru były: znaczenie merytoryczne (historyczno-kulturowe), reprezentatywność (w ramach zasobu BUWr.), atrakcyjność wizualna, możliwość wykorzystania w promocji Regionu. Listy sporządzone zostały przez kierowników poszczególnych działów BUWr., zgodnie z ustalonymi wyżej kryteriami.
Opracowanie naukowe (katalogowe) poszczególnych pozycji
Prace wykonywali pracownicy BUWr., z których duża część pełni już od kilku lat rolę redaktorów zasobów cyfrowych. Opracowania dokonano w formacie Dublin Core rozszerzonym o dodatkowe funkcje (m.in. o wskazanie wybranych elementów dzieła). Zgodność z Dublin Core pozwoli na zamieszczenie opracowanych w ramach projektu dzieł także w Bibliotece Cyfrowej Uniwersytetu Wrocławskiego, a przez nią w EUROPEANIE.
Przygotowanie techniczne:
Oczyszczenie i niezbędne prace konserwatorskie wykonywane były przez pracowników Pracowni Konserwacji Zbiorów Specjalnych, Oddziału Magazynów i Konserwacji Zbiorów (do 2011 r.) oraz Pracowni Konserwacji Zbiorów Nowych (od 2011 r.). Wyżej wymienione prace konserwatorskie były niezbędne z uwagi na zabytkowy charakter zbioru. Obiekty brudne uniemożliwiają otrzymanie skanów dobrej jakości, a digitalizacja nie może prowadzić do uszkodzeń dzieła (zasada primum non nocere). Nie mamy do czynienia z odrębną kategorią interwencji, ponieważ zachowane były dwie podstawowe zasady - konserwowano wyłącznie obiekty przeznaczone do digitalizacji i wyłącznie w zakresie umożliwiającym przeprowadzenie procesu digitalizacji.
B. Zakup urządzenia do digitalizacji
Urządzenia do digitalizacji muszą cechować następujące kryteria:
możliwość reprodukcji dużych formatów (np. map i planów miast)
wierność odwzorowania
powtarzalność wyniku
duża wydajność
możliwość użycia dla różnych typów obiektów.
Ponadto, w odniesieniu do zbiorów zabytkowych szczególnie istotne jest możliwie minimalne i najmniej agresywne oświetlenie obiektu. Kierując się tymi zasadami i własnymi doświadczeniami wybrano następujące rozwiązanie:
Skaner płaski dla formatu co najmniej A0:
z planetarnym (odgórnym) oświetleniem diodowym, które gwarantuje równomierne naświetlenie skanowanego obiektu
z wymiennym stołem np. do digitalizacji zbiorów bardzo ciężkich i podświetlanym od dołu dla map i rysunków, czy luźnych gazet
z możliwością skanowania dwustronnego podczas przesuwu głowicy skanującej do przodu i do tyłu, co zwiększa szybkość skanowania
C. Zakup sprzętu komputerowego i sieciowego do: wprowadzania danych, obróbki i przechowywania plików
W ramach projektu przewidziano obróbkę oraz przechowywanie licznych plików dużych rozmiarów (jeden skan w pełnej rozdzielczości to w zależności od wielkości oryginału od kilkuset MB do kilku GB), pliki te następnie przekształcane będą na mniejsze pliki użytkowe, aby możliwe było ich udostępnienie poprzez sieć WWW. Konieczność obróbki dużych plików implikuje zastosowanie roboczych stacji graficznych, zaś potrzeba zapewnienia dużej wydajności systemu oraz trwałego i bezpiecznego przechowywania licznych plików dużych rozmiarów implikuje konsolidację zasobów. Konsolidacja stanowi najprostszą drogę do obniżenia kosztów związanych z poborem energii elektrycznej, a w konsekwencji do obniżenia całkowitych kosztów utrzymania (TCO), bez wpływu na wydajność. Proponowane rozwiązanie spełniające te kryteria to: 2 stacje robocze do wprowadzania danych oraz 2 graficzne stacje robocze do obróbki plików, macierz dyskowa o dużej pojemności i serwer sterujący macierzą. Macierz i serwery o budowie modułowej znajdują się w obudowie typu rack. Macierz wyposażono w odpowiednią ilość dysków do uzyskania minimum 100 TB skutecznej przestrzeni dyskowej chronionej przed awarią pojedynczego dysku.
D. Digitalizacja
Zapis plików cyfrowych, następnie ich obróbka techniczna umożliwiająca łatwą identyfikację, trwałość przechowywania oraz dogodne udostępnianie. Prace odbywają się w oparciu o istniejącą infrastrukturę BUWr., uzupełnioną o zakupy dokonane w ramach projektów (np. Śląskie Archiwum Ikonograficzne – projekt zakończony w 2011 r.). Digitalizowane są całe karty, niezależnie od tego, czy elementy ikonograficzne będą wypełniać je w całości, czy tylko w części.
Digitalizacja odbywała się zgodnie z przyjętymi dla zasobów dziedzictwa kulturowego zasadami. Podstawowymi zasadami były: wierność odwzorowania oraz ochrona zasobu. Stąd preferowane użycie urządzeń o wysokiej cenie zakupu, ale spełniających powyższe standardy. Biblioteka Uniwersytecka we Wrocławiu jest jedną z przodujących jednostek w kraju w dziedzinie digitalizacji zasobów dziedzictwa kulturowego. W ramach wcześniejszych prac opracowano m.in. ePoradnik redaktora zasobów cyfrowych. Interpretacja schematu Dublin Core wraz z materiałami pomocniczymi dla redaktorów zasobów cyfrowych Biblioteki Cyfrowej Uniwersytetu Wrocławskiego. Większość z autorów tego podręcznika aktywnie uczestniczy w realizacji projektu.
Obecnie proces digitalizacji został ukończony.
E. Opracowanie platformy udostępnienia efektów digitalizacji
Prace informatyczne (w ramach zamówienia publicznego) obejmują przygotowanie interfejsu udostępniania efektów digitalizacji. Poszczególne obiekty muszą zostać zaprezentowane w sposób wiarygodny i wygodny dla użytkownika. Proponujemy w ramach jednego systemu połączenie zalet bibliografii, katalogów bibliotecznych, katalogu ikonografii i biblioteki cyfrowej. Przyjęta metoda nieingerowania w standardy zapisu w systemie katalogowym oraz biblioteki cyfrowej, pozwala na integrację ich na innych płaszczyznach z systemami katalogowymi i bibliotekami cyfrowymi. Poszczególne obiekty zostały w ramach interfejsu połączone z prezentacją zabytków nieruchomych z obszaru Dolnego Śląska (np. dawne widoki klasztoru w Lubiążu z prezentacją stanu współczesnego tegoż klasztoru), możliwy jest też wybór obiektów wg zadanych kryteriów: np. wszystkie obiekty przedstawiające klasztory cysterskie lub widoki zamków i pałaców. Przewidziany, niski koszt wynika z adaptacji istniejących już rozwiązań.
Sposób prezentacji uwzględniać musi także specyfikę prezentowanego typu zbiorów: będą to w dużej części wielkoarkuszowe mapy (w tym mapy sekcyjne) oraz plany miast. Aby zachować dokładność odwzorowania (wierność szczegółu) pliki powinny być prezentowane w dużej rozdzielczości. Problemem w tym wypadku jest wielkość plików udostępnianych przez sieć WWW. Rozwiązaniem jest prezentacja na kilku poziomach szczegółowości i (automatyczne) cięcie plików na wiele fragmentów, które będą dynamicznie łączone podczas prezentacji. Taka metoda sprawdziła się w prezentacji zbiorów ikonograficznych i kartograficznych. Wśród przykładów wykorzystania tego rozwiązania należy wymienić serwis Kartenforum Sachsen prowadzony przez Sächsische Landesbibliothek - Staats- und Universitätsbibliothek Dresden oraz zakończony już projekt Biblioteki Uniwersyteckiej we Wrocławiu Śląskie Archiwum Ikonograficzne.
F. Udostępnienie efektów digitalizacji
W przypadku, gdy elementy ikonograficzne są elementem dominującym w zdigitalizowanym dziele (lub na karcie), dzieło takie (lub karta) będzie prezentowane w całości. W przypadku, gdy elementy ikonograficzne wypełniać będą tylko niewielką część dzieła (karty) - zostaną z niego (z niej) komputerowo wycięte i prezentowane jako osobne wyobrażenia. Drugi z przypadków dotyczy głównie:
iluminacji z rękopisów średniowiecznych
grafik ze starych druków
ilustracji z druków nowych (po 1800 r.), zarówno zwartych, jak i czasopism.
W prezentacji grafik (zawartych w starych drukach) i wedut korzystamy z doświadczeń czeskich, gdzie ich opracowanie jest o wiele bardziej zaawansowane niż w Polsce. Skatalogowano już między innymi weduty do roku 1850 ze zbiorów archiwów państwowych i samorządowych.
G. Tłumaczenia i Promocja
Obecnie przygotowywana jest publikacja albumowa związana z realizowanym projektem, tłumaczenia (w ramach zamówienia publicznego) na języki: angielski, czeski, niemiecki interfejsu i wybranych elementów opisu w bazie dostępnej online oraz tekstu folderów i streszczeń do albumu. Wybór języków podyktowany jest potencjalną grupą docelową (badacze i miłośnicy dziejów i kultury Śląska) oraz umożliwi maksymalne poszerzenie kręgu odbiorców.
Wybrane obiekty zdigitalizowane w ramach projektu:
Pierwsza mapa Śląska Sebastiana Münstera z 1544 r., k.41. Sygn. OSD 572278
Śląsk na podstawie mapy Marcina Helwiga w atlasie Orteliusza: Theatrum orbis terrarium..., Antwerpia 1609; sygn. OZK: 12-IV.B.
Silesia Inferior. (…) a Iona Sculteto Sprotta-Silesio, mapa Śląska Scultetusa, z 1644 w: Theatrum orbis terrarum sive Atlas novus…, J. Bleau, Amsterdam 1649, sygn. OZK 15-IV.B.
Sadebeck, Moritz; Schneider, F.J., Special-Karte von Schlesien und der Grafschaft Glatz, Verlag von Wilhelm Gottlieb Korn, Wrocław [po 1875}, OZK 8385-III.B.
Plan Wrocławia w: Civitates orbis terrarum G.Brauna i F.Hogenberga, t.4, Kolonia 1594, sygn. OZK: 8-IV.B. k. 42
Perspektywiczny plan Wrocławia Mateusza Seuttera z pocz. XVIII w., Sygn. OZK: 2492-IV.B.
Plan Wrocławia F.G.Endlera z 1807 r. z widocznymi jeszcze pruskimi obwarowaniami miasta, sygn. OZK: 6012-A
Rękopiśmienny plan budowy wrocławskiej drogi wodnej i systemu przeciwpowodziowego: Schiffahrtsweg und Hochwasserabführung bei Breslau [1912]; sygn. OZK: 13877-IV.C.