Wystawy

Od Korony Piastów do Europy Jagiellonów 1025-1525

Dariusz Przybytek (BUWr)

Komentarz do wystawy jubileuszowej w BUWr pod tytułem: Od Korony Piastów do Europy Jagiellonów 1025-1525

W kwietniu 2025 r. przypada podwójny i wyjątkowo okrągły jubileusz dwóch ważnych rocznic w historii Polski: 1000-lecie koronacji pierwszych królów oraz 500-lecie Hołdu Pruskiego. Z tej okazji Biblioteka Uniwersytecka we Wrocławiu prezentuje najcenniejsze obiekty ze swoich zbiorów, żeby się nimi pochwalić przed całym światem. Chodzi przede wszystkim o artefakty związane z Polską w tym okresie lub tamtych czasów dotyczące, czyli rękopisy, starodruki, mapy i ikonografię (także XIX wieczną).

1000 lat od koronacji Bolesława Chrobrego i Mieszka II dowodzi długiego trwania państwa polskiego i rozwoju jego kultury od średniowiecza aż do szczytowego okresu Złotego Wieku. Rok 1525 stanowi tu umowną cezurę ze względu na rocznicę Hołdu Pruskiego, ale faktycznie tego okresu nie zamyka, ponieważ jeszcze prawie przez pół wieku mieliśmy fantastyczny rozkwit państw jagiellońskich, które pod koniec życia króla Zygmunta Augusta przekształciły się w Rzeczpospolitą Obojga Narodów i to jest chronologiczny koniec naszej prezentacji tematycznej spinającej symboliczną klamrą dziedzictwo pierwszych pięciu wieków rozwoju państwa i kultury polskiej.

Zaczęliśmy od obowiązujących 1000 lat temu wyobrażeń o naszej części świata na mapach Klaudiusza Ptolemeusza z Aleksandrii, autora monumentalnej „Geographii” - genialnej syntezy ówczesnej wiedzy geograficznej o świecie zawierającej m.in. mapę „Sarmatia”, która była pierwszym dziełem kartograficznym odnoszącym się wprost do terenów Polski, której lepszego odwzorowania na mapie aż do XV wieku nie było.

Wyobrażenie przestrzenne Polski Chrobrego możemy prześledzić na przykładzie sekwencji reprezentatywnych historycznych map tematycznych przez ostatnie dwa wieki jej istnienia: od najwcześniejszych dzieł Joachima Lelewela i Józefa Miklaszewskiego po XX-wieczne profesjonalne rekonstrukcje prof. Władysława Semkowicza i całkiem współczesną kartografię edukacyjną precyzyjnie umieszczającą państwo pierwszych Piastów w kontekście europejskim.

Niemniej dużo cenniejsze są najstarsze i oryginalne źródła historyczne przedstawiające genealogię i wizerunki Piastów od czasów legendarnych po czasy nowożytne, z których wyróżniają się m.in. wczesnonowożytne opracowania dolnośląskiego poety morawskiego pochodzenia Daniela Czepko, kolońskiego księgarza Arnolda Myliusa - autora pierwszego pocztu książąt i królów Polski z 1594 r. oraz kalwińskiego gdańszczanina Salomona Neugebauera (zm. 1615). Uwagę zwracają tu miedziorytnicze tyleż oryginalne, co fantastyczne portrety pierwszych Piastów i opisy ich panowania.

Obrazy te są uzupełnione o przekonujące sceny historyczne z XI wieku w oparciu o romantyczne grafiki XIX-wieczne m.in. Władysława Oleszczyńskiego czy Franciszka Smuglewicza.

Najcenniejszą grupę źródeł stanowią rękopiśmienne kodeksy średniowieczne w postaci unikalnych egzemplarzy pergaminowych - ręcznie iluminowanych, które są trudną do przecenienia dumą i skarbem o ogromnej wartości w zbiorach Biblioteki Uniwersyteckiej we Wrocławiu.

Najstarszy z nich Rocznik Opactwa Cystersów w Kamieńcu Ząbkowickim z XIII wieku w prezentowanym fragmencie opisuje początki państwa Mieszka i Bolesława Chrobrego bazując na nieznanych już dziś źródłach. Za to napisaną w tym samym wielu słynną kronikę mistrza Wincentego Kadłubka (Chronika Polonorum) znajdujemy w XV-wiecznym odpisie z kolekcji sławnego bibliofila wrocławskiego Tomasza Redingera.

Z XV wieku pochodzi również bezcenny pergaminowy kodeks z żywotami św. Jadwigi. Rękopis ten powstał na zamówienie bogatego mieszczanina wrocławskiego Antoniego Horniga, a w późniejszych czasach był własnością franciszkanów konwentualnych we Wrocławiu. Zawiera wyjątkową, ilustrowaną historię życia i czasów księżnej Jadwigi Śląskiej, za sprawą której jeszcze w połowie XIII wieku w Opactwie Cysterek w Trzebnicy powstał słynny Psałterz trzebnicki. Jakością złoconych iluminacji konkurować z nim może tu tylko o ćwierć wieku młodszy Psałterz klarysek wrocławskich i współczesny mu Psałterz wrocławski, którego oryginał znajduje się w Cambridge, dlatego na wystawie prezentujemy jego faksymile.

Oryginalnością i jakością iluminacji inicjałów najbardziej zaskakuje jedno z najdoskonalszych, dzieł śląskiego średniowiecza – tzw. Antyfonarz lubiąski pochodzący z Opactwa Cystersów w Lubiążu z przełomu XIII i XIV wieku. Zawiera zbiór antyfon, czyli teksty najstarszych śpiewów liturgicznych wraz z nutami.

Jednym z najcenniejszych obiektów średniowiecznych w naszych zbiorach są pochodzące już z jagiellońskich czasów dwie jedyne zachowane do dziś oryginalne karty z Biblii Królowej Zofii, zwanej często od miejsca niegdysiejszego przechowywania szaroszpatacką. Jest to najstarsze tłumaczenie Starego Testamernu na język polski wykonane w czasie wojny trzynastoletniej dla królowej matki Kazimierza Jagiellończyka, króla który doprowadził do największego rozszerzenia panowania Jagiellonów w Europie u progu epoki nowożytnej.

Najlepszym źródłem pisanym tej epoki jest słynna kronika Jana Długosza, obecna na wystawie jako drugie wydanie starodruczne z 1615 r.

Znakomitą panoramę tych czasów przedstawia nieoceniona Kronika Świata Hartmanna Schedla z 1493 r. Prezentowana tu w postaci oryginalnego drzeworytniczego inkunabułu kolorowanego ręcznie. W niektórych wydaniach zawierała ona także uproszczoną i przez dziesięciolecia ulepszaną mapę Europy środkowej Mikołaja z Kuzy.

W tamtym czasie Jagiellonowie rywalizowali o dominację w Europie środkowej z Habsburgami i jednym z frontów tej rywalizacji była wojna polsko-krzyżacka w 1520 r. zakończona podpisaniem tzw. traktatu krakowskiego - kończącego istnienie Państwa Krzyżackiego w Prusach. 10 kwietnia 1525 r. ostatni Wielki Mistrz Zakonu Albrecht Hohenzollern (prywatnie siostrzeniec polskiego króla) już jako świecki książę pruski uroczyście złożył na Rynku Krakowskim hołd lenny królowi Zygmuntowi Staremu.

I tak po pięciu wiekach ogromnej pracy cywilizacyjnej dość niepostrzeżenie Polska weszła w najlepszy okres swoich dziejów nazwany później Złotym Wiekiem, w którym zapanował długoletni pokój i niezakłócony rozwój gospodarczy oparty na międzynarodowym handlu, królewskim białym złocie z kopalń soli oraz na wysokim poziomie wykształcenia elit z Uniwersytetu Jagiellońskiego, którego najsławniejszym w ówczesnym świecie absolwentem był Mikołaj Kopernik.

Zapraszamy na tą wyjątkową wystawę w Bibliotece Uniwersyteckiej we Wrocławiu do końca czerwca 2025 r.