Olsnographia oder Eigentliche Beschreibung des Oelßnischen Fürstenthums in Nieder-Schlesien

[dokument elektroniczny]. T.1-2 / Red. i wstęp Lucyna Harc

Dostępna w Bibliotece Cyfrowej Uniwersytetu Wrocławskiego
https://www.bibliotekacyfrowa.pl/dlibra/publication/37046

Streszczenie

Niniejsze wydawnictwo ma charakter elektronicznej edycji dwuczęściowego opisu Oleśnicy i księstwa oleśnickiego, cytowanego poniżej w skróconej formie jako Olsnographia, które na początku XVIII w. napisał i opublikował Johannes Sinapius. Część zasadniczą poprzedza wprowadzenie, w którym przedstawiona została sylwetka autora, jego dorobek twórczy na tle nowożytnego piśmiennictwa historycznego na Śląsku, motywy stojące za ideą podjęcia przez niego żmudnych i gruntownych badań, źródła po jakie sięgnął, koncepcja i budowa dzieła oraz krótka charakterystyka jego treści.

J. Sinapius (inne warianty nazwiska rodowego to Senf, Senfft, Sinapius-Horčička) pochodził ze starego, śląskiego rodu, sięgającego co najmniej początków XVI w. Jego pradziadek przeniósł się jednak na teren Spiszu – ówczesnych północnych Węgier (obecnie w granicach Słowacji). W 1673 r. w związku z prześladowaniami protestantów ojciec autora Olsnographii – Daniel Sinapius został uchodźcą z Węgier przenosząc się na Śląsk, a następnie w granice Rzeczpospolitej. Na Śląsku większość swego życia spędził jego pierworodny syn, J. Sinapius, który na świat przyszedł 1 września 1667 r. w miejscowości Liptowska Tepla (słow. Liptovská Teplá, niem. Bad Liptsch), położonej w dawnym komitacie liptowskim, w ówczesnych granicach Węgier. Po ukończeniu gimnazjum w Brzegu oraz po studiach odbytych w Halle i Lipsku otrzymał posadę prorektora i bibliotekarza w książęcym gimnazjum w Oleśnicy, którą objął w dniu 28 czerwca 1692 r. Dwa lata późnej, w wieku 27 lat, J. Sinapius poślubił pochodzącą z Oleśnicy Marię Elizabeth Titz. U boku żony spędził resztę życia, a owocem ich małżeństwa było sześcioro dzieci, spośród których syn Johannes został adwokatem, a Daniel – lekarzem. W 1700 r. J. Sinapius awansował na stanowisko rektorem oleśnickiego gimnazjum, w dalszym ciągu zajmując się szkolną biblioteką. Jednocześnie przez półtora roku był też wychowawcą książęcych synów, książąt Karola Fryderyka i Chrystiana Ulryka. Osiem lat później, 14 maja 1708 r. przyjął propozycję objęcia wakującego stanowiska rektora ewangelickiej Zjednoczonej Książęco-Senatorskiej Szkoły Legnickiej (łac. Schola Ducalis Senatoria, niem. Vereinigte Fürstliche und Stadtschule), cieszącej się większa renomą od książęcego gimnazjum w Oleśnicy. Piastował je przez kolejnych 17 lat, aż do nagłej śmierci w dniu 5 października 1725 r., w wieku 58 lat.

Uznanie u sobie współczesnych i pamięć u potomnych przyniosła J. Sinapiusowi twórczości literacka, a zwłaszcza dziejopisarska. Warto w tym miejscu zaznaczyć, że predyspozycje naukowe i literackie w jego rodzinie posiadali dziadek, ojciec i stryju, piszący i publikujący w językach łacińskim, niemieckim, słowackim i czeskim. W centrum zainteresowań J. Sinapiusa znalazła się historia i genealogia. Wkrótce po przybyciu do Oleśnicy rozpoczął szeroko zakrojone studia dotyczące dziejów księstwa oleśnickiego. Podstawą dla własnych dociekań i poszukiwań stała się lektura starszych dzieł zawierających wzmianki dotyczące przeszłości tegoż księstwa. J. Sinapius nie ograniczył się jednak do znanych już ustaleń, ale podjął własne badania źródłowe. Owocem wytężonych studiów stała się dwutomowa, obszerna publikacja wydana w Lipsku i Frankfurcie, zatytułowana Olsnographia, Oder Eigentliche Beschreibung Des Oelßnischen Fürstenthums In Nieder-Schlesien… (Olsnographia czyli właściwe opisanie księstwa oleśnickiego na Dolnym Śląsku…) będąca kroniką Oleśnicy i księstwa oleśnickiego.

Kolejne lata swego życia J. Sinapius poświęcił na studia dotyczące historii szlachty na Śląsku, które w odniesieniu do księstwa oleśnickiego podjął już w trakcie prac nad pierwszym swym dziełem, w którym znalazły się zestawienia rodów zamieszkujących ziemię oleśnicką. Tym samym stał się prekursorem lokalnych badań genealogicznych. W 1720 r. wyszedł drukiem pierwszy tom jego Schlesischer Curiositäten erste Vorstellung, darinnen die ansehnlichen Geschlechter des schlesischen Adels… (Śląskich ciekawostek pierwsze przedstawienie, w tym znaczniejsze rody szlachty śląskiej…), a już po jego śmierci, w 1728 r. ukazał się w Lipsku drugi tom dzieła zatytułowany Des Schlesischen Adels anderer Theil oder Fortsetzung Schlesischer Curiositäten (Śląskiej szlachty kolejna część albo kontynuacja śląskich ciekawostek). J. Sinapiusowi przypisywane jest także autorstwo zachowanej w rękopisie w Bibliotece Narodowej w Budapeszcie genealogii własnej rodziny zatytułowanej Deducto genealogia familiae Sinapianae (Wywiedzionana genealogia rodziny Sinapius).

Poza wyżej wymienionymi dwoma najbardziej znanymi dziełami J. Sinapius pozostawił po sobie również programy szkolne pisane w stylu epoki, a także teksty przedstawień szkolnych, głównie dramatów, tworzonych z myślą o uczniach gimnazjum oleśnickiego, a od 1708 r. legnickiego. W jego dorobku znalazły się ponadto druki okolicznościowe, wśród których na uwagę zasługuje zwłaszcza wierszowany, ułożony klasycznym dystychem wykaz książąt oleśnickich opublikowany w 1702 r.

Przystępując do prac nad opisem księstwa oleśnickiego i jego stolicy J. Sinapius sięgnął po wzorce zaczerpnięte z bogatego dorobku nowożytnego piśmiennictwa śląskiego. Nazwa jego Olsnographii nawiązywała wprost do znakomitych, renesansowych dzieł śląskiego dziejopisarza Nicolausa Henela, autora Silesiographii i Breslographii. Następujące w tytule barokowe rozwinięcie, zawierające wyszczególnienie treści kryjącej się na kolejnych kartach, sugerowało już jednak nawiązanie do barokowych, antykwarycznych Schlesiens curiose Denkwürdigkeiten innego wybitnego śląskiego autora – Friedricha Lucae’go. Dążenie do zebrania jak największej ilości szczegółowych informacji, zastosowanie metody polegającej na gromadzeniu jak największej ilości szczegółowych informacji zaciążyło na obszerności dzieła i sprawiło, że całość Olsnographii Sinapiusa opublikowana musiała zostać w dwóch woluminach, liczących łącznie 1664 strony tekstu, nie licząc uzupełnień i indeksów.

Własne dzieło zawierające opis Oleśnicy i księstwa oleśnickiego J. Sinapius zadedykował swym podopiecznym, młodym książętom oleśnickim Karolowi Fryderykowi i Chrystianowi Ulrykowi II, synom zmarłego w 1704 r. Chrystiana Ulryka I. Sam tekst w pierwszej części dzieła J. Sinapius poprzedził przedmową skierowana do przyszłego czytelnika. Zawarta została w niej prośba, aby lektura Olsnographii przyniosła każdemu, kto po nią sięgnie, równie dużą przyjemność, jak jej pisanie sprawiło autorowi. Wyjaśniając motywy, które stały za decyzją o podjęciu prac nad tekstem, stwierdził, że czuł się zobligowany wobec ukochanego Śląska, a także wobec swych przodków stąd pochodzących. Dlatego też zdecydował się, aby wolne od obowiązków szkolnych chwile poświęcić na zbadanie dziejów miasta i księstwa. Studiom tym sprzyjał bogaty i powiększany sukcesywnie księgozbiór oleśnickiej biblioteki, nad którą sprawował pieczę, jak również nieunikniona konstatacja, że wśród wielu dzieł poświęconych opisowi geograficznemu i historii Śląska, jego poszczególnych księstw i miast wciąż brakowało pracy dotyczącej geografii i historii ziemi oleśnickiej.

Całość tekstu przeznaczonego do druku J. Sinapius podzielił na dwie części, wydane w dwóch odrębnych woluminach. Część pierwsza, ukazała się w 1707 r., a część druga – jak wynika z zapisu na jej stronie tytułowej – wyszła rok wcześniej, w 1706 r. Wydaje się jednak bardzo prawdopodobnym, że rok publikacji drugiej części podany został błędnie.

Konstrukcja dzieła nawiązywała do popularnych i powstających w XVI i XVII w., nie tylko na Śląsku, opisów geograficzno-historycznych. W pracach tego typu przekazywane czytelnikowi wiadomości grupowane były w rozdziałach tematycznych, dotyczących poszczególnych zagadnień, a w ich obrębie stosowany był dalszy podział rzeczowy. Sama zaś treść przedstawiana bywała chronologicznie, rozpoczynając od najdawniejszych informacji, aż po współczesne piszącemu. Tak też postąpił J. Sinapius przystępując do opisania miasta Oleśnicy i całego księstwa.

Pierwszy wolumin, poświęcony ogólnym wiadomościom na temat księstwa oleśnickiego, podzielony został na cztery większe fragmenty, nazwane rozprawami. Na każdą z nich składa się od kilku do kilkunastu rozdziałów. Kolejnym rozprawom, za wyjątkiem ostatniej czwartej, J. Sinapius nadał tytuły, oddające ich zawartość:

• „Erste Abhandlung. Von des Oelßnischen Fürstenthums.” („Pierwsza rozprawa. O księstwie oleśnickim”) – str. 1-58.

• „Andre Abhandlung. Von des Oelßnischen Fürstenthums Regenten.” („Druga rozprawa. O władcach księstwa oleśnickiego”) – str. 59-336.

• „Die Dritte Abhandlung. Von dem Religions-Zustande des Oelßnischen Fürstenthums.” („Trzecia rozprawa. O stanie religii księstwa oleśnickiego”) – str. 337-504.

• „Vierdte Abhandlung.“ („Czwarta rozprawa“) – str. 505-992.

Drugi wolumin podzielony został na trzy rozprawy, dotyczące miejscowości rezydencjonalnych księstwa i przynależnych do nich weichbildów, czyli okręgów prawa miejskiego. Każda z tych większych części, podobnie jak w pierwszym woluminie, podzielona jest z kolei na rozdziały poświęcone odrębnym zagadnieniom, sama zaś treść każdego z rozdziałów ujęta została chronologicznie. W przeciwieństwie do pierwszego woluminu w drugim Sinapius zrezygnował z nadawania poszczególnym rozprawom szczegółowych tytułów, stąd właściwym wydaje się podanie – w charakterze uzupełnienia – tematyki każdej z nich. Po trzech rozprawach znalazły się uzupełnienia do pierwszego i drugiego woluminu, które otrzymały odrębna paginację, rozpoczynającą się od strony pierwszej, następnie zaś zamieszczony został indeks alfabetyczny na stronach bez paginacji. Zawartość drugiej części przedstawia się zatem następująco:

• „Erste Abhandlung.” („Pierwsza rozprawa.”) – str. 3-452 – dotyczy miasta Oleśnicy i weichbildu oleśnickiego.

• „Andre Abhandlung.” („Druga rozprawa.”) – str. 453-586 – dotyczy Bierutowa jako książęcego miasta rezydencjonalnego i weichbildu bierutowskiego.

• „Dritte Abhandlung.” („Trzecia rozprawa.”) – str. 587-672 – dotyczy Dobroszyc jako książęcej rezydencji i przynależnego do nich weichbildu trzebnickiego.

• „Neue Anmerckungen. Zum Ersted Theile.” („Nowe uwagi. Do części pierwszej.”) – s. 1 (673)-35 (707).

• „Anmerckungen zum Andern Theile.” („Uwagi do drugiej części.“) – s. 35 (707)-48 (720).

• „Register über die Olsnographie, Dabay zu mercken, daß die erste und große Zahl den Theil derselben, die andere und kleinere das Blat bezeichnet.“ („Skorowidz do Olsnograpii“) – strony nienumerowane (s. 721-797) – obejmuje hasła osobowe, geograficzne i rzeczowe.

• „Weil ich in meiner Olsnograpie noch etliche Sachen gefunden, die sonderl. in Jahrzahlen einer Erinn- und Vebesserung bedörffen, als habe ich solche auch allhier am Ende noch hinzu setzen wollen.“ (Errata do obu części) – strony nienumerowane (s. 797-801).

Pod względem bogactwa treści oraz ilości szczegółowych informacji dwutomowe dzieło Johannesa Sinapiusa pozostaje kopalnią wiedzy na temat Oleśnicy i całego księstwa oraz zamieszkujących go ludzi od czasów najdawniejszych po początek XVIII w. Wciąż aktualne pozostają też walory poznawcze Olsnograpii, co nie oznacza, że wiadomości przekazanych przez jej autora nie należy weryfikować i poddawać krytycznej analizie. Publikacja tekstu w postaci e-booka ma na celu ułatwienie dotarcia do tego cennego i ważnego w dorobku śląskiej nowożytnej historiografii dzieła.