Komputeryzacja Biblioteki Uniwersyteckiej we Wrocławiu - dziesięć lat doświadczeń

Dostępna w Bibliotece Cyfrowej Uniwersytetu Wrocławskiego
https://www.bibliotekacyfrowa.pl/dlibra/publication/958

Wstęp

Grażyna Piotrowicz
Dyrektor Biblioteki Uniwersyteckiej we Wrocławiu

Pierwszy okres rozwoju automatyzacji działalności bibliotecznej i informacyjnej w Polsce przypadł na przełom lat 60. i 70. ubiegłego stulecia i wiązał się z wykorzystywaniem komputerów pracujących w trybie offline, głównie do zastosowań informacyjnych i bibliograficznych (system APIS w Gdańsku, system SDI w Bibliotece Głównej i OINT Politechniki Wrocławskiej). W drugiej połowie lat 70. komputery zaczęto wykorzystywać także do automatyzacji czynności bibliotecznych, skupiając się przede wszystkim na rejestracji czasopism zagranicznych, katalogowaniu i wypożyczeniach (np. projekt ARKA, realizowany przez Bibliotekę Narodową i Instytut Maszyn Matematycznych, dotyczący wydawania centralnych katalogów wydawnictw znajdujących się w bibliotekach polskich, czy też system wspierający centralne opracowanie zbiorów bibliotecznych w ramach systemu biblioteczno-informacyjnego Politechniki Wrocławskiej). Kryzys polityczno-gospodarczy początku lat 80. poważnie spowolnił tempo rozwoju procesów automatyzacji bibliotek i dopiero pojawienie się mikrokomputerów, pod koniec lat 80., wywołało znaczne ożywienie w tym zakresie, umożliwiając wyposażanie bibliotek w sprzęt komputerowy, oswajanie się bibliotekarzy z nowym narzędziem pracy i stopniowe wprowadzanie komputeryzacji (tzw. mała komputeryzacja). Z kolei, postępujący rozwój telekomunikacji przyczyniał się do powstawania i rozbudowy sieci komputerowych, pozwalając bibliotekom tym samym na zacieśnianie współpracy sieciowej.

Momentem przełomowym dla zmiany tempa i kierunku rozwoju procesów komputeryzacji bibliotek polskich okazał się rok 1989 i przeobrażenia społeczno - polityczno - gospodarcze, które nastąpiły w naszym kraju w latach 90. W okresie tym Polska uzyskała dostęp do nowoczesnych technologii, zaczęto rozwijać sieci lokalne, metropolitalne i rozległe, łączone z globalną siecią Internet, a na rynku krajowym pojawił się relatywnie tani sprzęt mikrokomputerowy. W Polsce działalność rozpoczęło wielu dostawców, także zagranicznych, oferujących profesjonalne zintegrowane systemy biblioteczne, umożliwiające kompleksową komputeryzację wszystkich procesów bibliotecznych. Wśród zasobnych fundacji świata zachodniego, udzielających wsparcia regionom słabo rozwiniętym, pojawiła się większa otwartość na potrzeby krajów postkomunistycznych Europy Środkowo-Wschodniej, w tym Polski.

O ile w latach 80. automatyzacja objęła głównie biblioteki naukowe i to tylko niektóre spośród największych, to lata 90. okazały się okresem gwałtownej komputeryzacji, która zaczęła wkraczać również do pozostałych bibliotek naukowych, a także do bibliotek szkolnych i publicznych.

Warto pamiętać, że automatyzacja biblioteki wymaga nie tylko sprzętu komputerowego i sieciowego, ale także odpowiedniego oprogramowania. Wymusza ona także ścisłą współpracę bibliotek i stosowanie zunifikowanych narzędzi. Powinna być zatem przedsięwzięciem zbiorowym. Polskie biblioteki naukowe, które nawiązując współpracę u progu lat 90. podjęły wspólne starania o zdobycie funduszy na zakup jednolitego systemu, doskonale zdawały sobie z tego sprawę. Wybór padł na amerykański system biblioteczny VTLS, który stwarzał możliwość budowy jednolitej bazy haseł wzorcowych, obsługującej lokalne katalogi biblioteczne.

Był rok 1992, gdy cztery pierwsze biblioteki akademickie w kraju: Uniwersytetu Warszawskiego, Uniwersytetu Jagiellońskiego, Uniwersytetu Gdańskiego i Akademii Górniczo-Hutniczej w Krakowie zaczęły eksploatować system VTLS. W okresie tym Biblioteka Uniwersytecka we Wrocławiu (BUWr.) pracowała jeszcze w tradycyjny sposób, ale mając w planie komputeryzację przygotowała wniosek aplikacyjny do Fundacji A. Mellona z prośbą o finansowe wsparcie przedsięwzięcia. Wiosną 1993 roku grant na ten cel otrzymała. Wkrótce też przystąpiła do powołanego na mocy porozumienia Rektorów czterech wyżej wymienionych wyższych uczelni - Międzyuczelnianego Zespołu Koordynacyjnego ds. wdrażania systemu VTLS.

Rok 1994 okazał się okresem szczególnym w historii rozwoju BUWr. Wtedy bowiem zainicjowano proces jej komputeryzacji, dokonując zakupu sprzętu i zintegrowanego systemu bibliotecznego VTLS oraz rozpoczynając intensywne szkolenia pracowników. Działania te już rok później pozwoliły rozpocząć rzeczywistą pracę w systemie VTLS i wprowadzić pierwszy rekord bibliograficzny książki do komputerowej bazy katalogowej. Wydarzenia wspomnianego okresu stanowiły niemal „rewolucję” w sposobie dotychczasowego funkcjonowania Biblioteki i przesądziły o kierunku jej późniejszego rozwoju.

Przypadająca na lata 2004/2005, dziesiąta rocznica rozpoczęcia komputeryzacji Biblioteki zainspirowała jej pracowników do szczególnego uczczenia tego jubileuszu, poprzez przygotowywanie publikacji stanowiącej podsumowanie dotychczasowych dokonań w tym względzie.

W efekcie powstała niniejsza publikacja, zawierająca zestaw 21 artykułów i komunikatów, które na różnym poziomie szczegółowości omawiają i dokumentują prace projektowe i wdrożeniowe, zrealizowane zarówno na użytek całej Biblioteki, jak i pojedynczych jej oddziałów.

Część z przygotowanych materiałów posiada charakter przeglądowy, inne - dzięki dość szczegółowym opisom toku prac - raczej instruktażowy.

Materiały wydane w obrębie niniejszego wydawnictwa elektronicznego uporządkowano tak, by w sposób przejrzysty dla odbiorcy zaprezentować kolejno podejmowane prace i unaocznić, inicjowane w ich efekcie - zmiany. Wynika z nich, że proces komputeryzacji w Bibliotece Uniwersyteckiej we Wrocławiu (BUWr.) rozpoczął się od implementacji zintegrowanego systemu bibliotecznego VTLS (potem VIRTUA) a jego zasadniczy ciężar spoczywa głównie na oddziałach zbiorów nowych (traktuje o tym 12 opracowań) i stopniowo rozszerza się na obszar zbiorów specjalnych (7 prac). Widać też, że dwie najbardziej zaawansowane we wdrażanie systemu VTLS/VIRTUA biblioteki w systemie biblioteczno-informacyjnym Uczelni: Biblioteka Wydziału Prawa, Administracji i Ekonomii oraz Biblioteka Wydziału Chemii - dotrzymują kroku Bibliotece Uniwersyteckiej.

Publikację otwiera tekst Jadwigi Łukaszewicz - kustosza ds. systemów, która jako uczestnik opisywanych wydarzeń sprzed 10 lat - przedstawia w nim początki i przebieg komputeryzacji w BUWr. w latach 1994 - 2004/2005.

Następnie prezentowany jest artykuł Ewy Pitak z Oddziału Informacji Naukowej, która uwagę swą skupia na problematyce informacji o zbiorach - z ogromnym pietyzmem przedstawiając historię i rozwój katalogów historycznych Biblioteki, aż po powstanie współcześnie istniejącego katalogu komputerowego - OPAC.

Spora grupa opracowań dotyczy problematyki związanej z komputeryzacją opracowania wydawnictw ciągłych i została przygotowana przez pracowników Oddziału Opracowania Druków Ciągłych. Pierwsze z nich, autorstwa Iwony Zielińskiej-Frołow oraz Ewy Grabarskiej, dotyczy tworzenia Centralnej Kartoteki Tytułów Czasopism (CKTCZ). Autorki opisują w nim 7 lat uczestnictwa Biblioteki Uniwersyteckiej we Wrocławiu w CKTCZ oraz późniejszą kontynuację tej pracy w katalogu NUKAT. Następnie Iwona Zielińska-Frołow z Martą Krajewską przedstawiają, we wspólnie przygotowanym materiale, komputerowe opracowanie wydawnictw ciągłych w Bibliotece Uniwersyteckiej.

Kolejna praca autorstwa Marka Boryczki z Oddziału Opracowania Rzeczowego Zbiorów omawia proces rzeczowego opracowania czasopism w systemie komputerowym i posiada charakter instruktażowy.

Pracownicy Oddziału Druków Ciągłych prezentują jeszcze dwa szczegółowe rozwiązania, funkcjonujące w ich Oddziale, oparte na wykorzystaniu techniki komputerowej. I tak, Ewa Grabarska samodzielnie pisze o utworzeniu w programie MAK bazy czasopism niezależnych, dostępnej online w Internecie. Natomiast wspólnie z Zofią Dramińską prezentuje tradycyjny i komputerowy inwentarz czasopism Biblioteki Uniwersyteckiej. Dla zobrazowania działania inwentarza komputerowego - autorki dołączają przykładowe wydruki ekranów bazy inwentarzowej.

Z kolei Danuta Zglińska-Adamska z Oddziału Opracowania Rzeczowego Zbiorów przedstawia prace realizowane w ramach przygotowywania się Biblioteki do funkcjonowania w nowym gmachu, w którym przewidziano wolny dostęp do zbiorów. W prezentowanym materiale przybliża czytelnikom problematykę związaną z komputerowym opracowaniem zbiorów według Klasyfikacji Biblioteki Kongresu, którą wybrano do ustawienia księgozbioru w obszarze wolnego dostępu.

Wśród opracowań dotyczących zbiorów nowych zaprezentowano również komunikat autorstwa: Haliny Jagieły, Barbary Kulig, Grażyny Żołnierkiewicz, Danuty Kobyleckiej i Marty Lange z Oddziału Udostępniania Zbiorów, w którym autorki opisują komputeryzację prac i procesów w Oddziale, ze szczególnym uwzględnieniem problemów dotyczących wypożyczalni miejscowej, czytelni i wypożyczalni międzybibliotecznej.

Bardzo profesjonalne opracowanie na temat komputeryzacji w Oddziale Magazynów i Konserwacji Zbiorów przygotowała Renata Nowak, przy współudziale Andrzeja Foremnego. W swym artykule autorzy prezentują problem komputeryzacji w Oddziale w szerszym kontekście omawiając obawy i bariery psychologiczne wśród pracowników, poddając ocenie zastosowane rozwiązania i zgłaszając szereg własnych sugestii i wniosków, wynikających z codziennej praktyki i obserwacji przebiegu prac komputeryzacyjnych.

W końcowej części materiałów dotyczących zbiorów nowych prezentowane są prace związane z powstaniem i implementacją dwóch baz danych. Pierwsze opracowanie zbiorowe autorstwa: Pawła Korobczaka, Pawła Domino i Marcina Jaworskiego - szczegółowo omawia założenia projektowe i funkcjonowanie bazy danych, stworzonej na potrzeby Oddziału Gromadzenia. Dzięki zastosowaniu wysokiego poziomu szczegółowości opisu - stanowi ono dobry materiał instruktażowy.

Opracowanie drugie Teresy Haliniak i Aleksandry Legeżyńskiej nt. komputerowej bazy danych „Bibliografia publikacji pracowników Uniwersytetu Wrocławskiego” stanowi cenny materiał informacyjny o pracach projektowo-wdrożeniowych towarzyszących powstaniu bazy oraz sposobie jej funkcjonowania. Baza prezentowana jest w Internecie i stanowi podstawowe źródło aktualnych informacji na temat dorobku naukowego pracowników Uczelni.

W grupie opracowań przygotowanych przez pracowników oddziałów zbiorów specjalnych „Na Piasku” zaprezentowano 7 prac. Otwiera je Iwona Domowicz pracująca w Oddziale Bibliologicznym - przedstawiając problemy komputeryzacji wykorzystywanej do usprawnienia obsługi użytkowników w Czytelni Zbiorów Specjalnych.

Następnie Joanna Madej z Oddziału Rękopisów omawia podstawowe założenia i funkcjonowanie Projektu MASTER oraz realizowane w jego ramach prace, polegające na komputerowym opracowywaniu rękopisów Biblioteki w języku XML.

Z kolei, Weronika Karlak z Oddziału Starych Druków prezentuje przebieg prac nad komputerowym opracowaniem starych druków w Bibliotece Uniwersyteckiej. Przedstawia ich efekty w postaci funkcjonujących w Oddziale baz danych i sygnalizuje problemy pojawiające się przy komputerowym opracowaniu, które wynikają m.in. z braku stosownego formatu, uwzględniającego specyfikę starych druków oraz z niesprecyzowanej terminologii.

W dalszej części publikacji znajduje się opracowanie Krystyny Szykuły z Oddziału Zbiorów Kartograficznych, która wypowiada się na temat przygotowań do komputeryzacji prac kartograficznych i realizacji grantu, poświęconego badaniom nad wybranymi mapami wieloarkuszowymi Dolnego Śląska z II połowy XIX wieku i I połowy XX wieku, których zwieńczeniem będzie opracowanie komputerowe tych map w systemie VIRTUA.

Natomiast Beata Krzywicka, pracująca w Oddziale Zbiorów Muzycznych, prezentuje wieloletnią współpracę Oddziału z Międzynarodowym Katalogiem Źródeł Muzycznych (RISM), w ramach której komputerowo katalogowane są rękopisy muzyczne Biblioteki.

Ewa Gajer z Gabinetu Śląsko-Łużyckiego, w krótkim komunikacie, wypowiada się nt. komputerowej bazy do katalogowania mikrofilmów gazet.

Jako ostatnie w tej grupie prezentowane jest opracowanie Tomasza Kaloty o komputeryzacji Pracowni Reprograficznej Biblioteki. Autor przedstawia w nim proces wyposażania Pracowni w coraz lepszy, profesjonalny sprzęt komputerowo-optyczny i przybliża problematykę związaną z digitalizacją zbiorów oraz organizacją udostępniania zasobów cyfrowych. Opracowanie nawiązuje też do tematyki kilku nowatorskich przedsięwzięć Biblioteki Uniwersyteckiej we Wrocławiu, takich jak: nowa witryna internetowa Biblioteki, pakiet usług online wraz ze sklepem internetowym BUWr, Elektroniczne Wydawnictwo Biblioteki (e-Wydawnictwo BUWr), digitalizacja katalogów kartkowych i ich udostępnianie w Internecie oraz założenie Biblioteki Cyfrowej UWr.

Ostatnią grupę stanowią dwa opracowania pochodzące z bibliotek wydziałowych, najbardziej zaawansowanych na Uczelni w dziedzinie komputeryzacji: z Biblioteki Wydziału Prawa, Administracji i Ekonomii oraz z Biblioteki Wydziału Chemii. W bardzo gruntowny sposób przedstawiają one komputeryzację wszystkich procesów biblioteczno - informacyjnych, przeprowadzoną w ostatniej dekadzie w obu placówkach.

Bożena Górna i Joanna Mroczko-Sidorowicz z Biblioteki Wydziału Prawa dzielą proces komputeryzacji w swojej Bibliotece na trzy etapy i w bardzo szczegółowy sposób relacjonują kolejne kroki wdrażania systemu VTLS. Natomiast Janina Trzeciak z Biblioteki Wydziału Chemii, wychodząc od przedstawienia wykorzystania zintegrowanego systemu VTLS w polskich bibliotekach, ze szczególnym uwzględnieniem Biblioteki Uniwersyteckiej we Wrocławiu - przechodzi do bardziej szczegółowego omówienia budowy różnych typów rekordów w systemie VTLS i systemie VIRTUA. Następnie opisuje Narodowy Uniwersalny Katalog NUKAT, a w końcowej fazie prezentuje osiągnięcia Biblioteki Chemii w sferze opracowania zbiorów, poprzez odwołanie się do danych statystycznych i porównanie ich z innymi bibliotekami systemu biblioteczno-informacyjnego Uczelni.

Artykuły i komunikaty zawarte w niniejszej publikacji elektronicznej zostały ocenione przez prof. dr hab. Marię Pidłypczak-Majerowicz, która w swej recenzji przekazała autorom szereg cennych uwag i wskazówek, dotyczących zarówno zawartości merytorycznej opracowań, jak i formy wypowiedzi. Za wszystkie składam serdecznie podziękowania.

Opublikowane materiały obrazują fragment prac z zakresu komputeryzacji, które zostały wykonane w Bibliotece Uniwersyteckiej we Wrocławiu w ciągu minionej dekady. Prace te skupiają się głównie wokół wdrażania zintegrowanego systemu bibliotecznego VTLS/VIRTUA. Niestety, zabrakło wśród nich opracowań pochodzących z niektórych agend Biblioteki, takich jak np. Oddział Opracowania Druków Zwartych Nowych, który jako jeden z pierwszych podjął zadania związane z komputeryzacją w BUWr.

Niniejsza publikacja nie zawiera też opracowań dotyczących kilku nowatorskich przedsięwzięć Biblioteki Uniwersyteckiej we Wrocławiu, opartych na wykorzystaniu konwergencji mediów cyfrowych, techniki komputerowej i technologii teleinformatycznych, których zainicjowanie i rozwój - zasygnalizowane zostały w kilku opracowaniach. Ich krótkie omówienie zawiera poster zamieszczony w końcowej części niniejszego wydawnictwa. Planuje się, że szczegółowo zostaną zaprezentowane w następnej publikacji tego typu, która przygotowana zostanie w nieodległej przyszłości.