Oddział Zbiorów Muzycznych - Historia zbiorów

W 1949 r. założono Gabinet Muzyczny (przemianowany w 1961 r. w ramach restrukturyzacji organizacyjnej na Oddział Zbiorów Muzycznych), w którym zgromadzono muzykalia.

Początki księgozbioru muzycznego Biblioteki Uniwersyteckiej sięgają historycznych bibliotek Wrocławia, dziejów przedwojennej Biblioteki Miejskiej, przedwojennej Biblioteki Uniwersyteckiej i zbiorów różnych bibliotek śląskich. Prawie 3 tys. woluminów druków XVI i XVII w. pochodzi z przedwojennej Biblioteki Miejskiej (Stadtbibliotek), niewiele z przedwojennej Biblioteki Uniwersyteckiej (Universitätsbibliothek), wreszcie bardzo zróżnicowana jakościowo grupa druków muzycznych zabezpieczonych – z dolnośląskich bibliotek prowincjonalnych. Dawna Biblioteka. Miejska, w której budynku dziś mieszczą się zbiory ogólne obecnie działającej Biblioteki Uniwersyteckiej, powstała w latach 1865-1867 z księgozbiorów trzech wrocławskich bibliotek: biblioteki patrycjusza wrocławskiego Thomasa Rhedigera (Rehdigera), zm. 1576, biblioteki kościoła. św. Marii Magdaleny (druki muzyczne z tej grupy opatrzone są pieczęcią „Ex Bibl. ad aed. Mar. Magdal.”, jak np. unikatowy egzemplarz druku kompozytora śląskiego Samuela Beslera Delitiarum mensalium apparatus harmonicus, Wrocław 1615) [dostępny w BC], i ze zbiorów biblioteki przy kościele św. Bernardyna (z pieczęcią „Bibl. Bernhard. Vrat.”). Brak oryginalnej twórczości kompozytorskiej w XVII w. we Wrocławiu spowodował zainteresowanie twórczością obcych mistrzów tego okresu, w tym włoskich. Z tego powodu w zbiorach wrocławskich znajduje się spora ilość druków z XVI i XVII w. z oficyn włoskich, wśród nich wiele unikatów. Istnieje przypuszczenie, że druki te pochodzą z donacji Daniela Sartoriusa (zm. 1671), zatrudnionego przy protestanckim kościele św. Elżbiety, który był kolekcjonerem utworów muzyki kościelnej.

W 1883 r. ukazał się pierwszy drukowany katalog zbiorów wrocławskich, opracowany przez Emila Bohna Bibliographie der Musik-Druckwerke, w którym zostały opisane druki muzyczne XVI i XVII wieku z trzech bibliotek: ówczesnej Biblioteki Miejskiej, Biblioteki Akademickiego Instytutu Muzyki Kościelnej i ówczesnej Biblioteki Uniwersyteckiej. Z opracowanych w tym katalogu kolekcji starych druków muzycznych dziś w Oddziale Zbiorów Muzycznych BUWr znajdują się: uszczuplone o 30% wskutek strat wojennych pozycje pochodzące ze wspomnianej Biblioteki Miejskiej oraz nieliczne ocalałe po II wojnie światowej pozycje z dawnej Biblioteki Uniwersyteckiej. Zbiór d. Instytutu Muzyki Kościelnej, który po roku 1945 do 1952 r. służył Zakładowi Muzykologii Uniwersytetu Wrocławskiego - po likwidacji tegoż Zakładu został przewieziony do Warszawy.

Zbiory nutowe od XVIII do XX wieku z dawnej Biblioteki Miejskiej (Stadtbibliothek) miały rękopiśmienny katalog tomowy (tzw. Bandkatalog), systematycznie uzupełniany aż do końca działalności tamtej biblioteki oraz równolegle prowadzony alfabetyczny katalog kartkowy. Oba katalogi prowadzone były wspólnie dla druków i rękopisów muzycznych.

Z przedwojennej Biblioteki Uniwersyteckiej żadne katalogi zbiorów muzycznych nie zachowały się, poza drukowanym katalogiem Fr. Kuhna (obejmującym tylko jeden zespół proweniencyjny).

W czasie II wojny światowej wrocławskie zbiory muzyczne d. bibliotek niemieckich zostały częściowo ewakuowane do miejscowości na terenie Śląska i dzięki temu uratowane od całkowitego zniszczenia. Jednakże muzykalia z d. Biblioteki. Uniwersyteckiej, które w czasie wojny znajdowały się w budynku bibliotecznym zajętym od 1944 r. na siedzibę kwatery głównej wojsk niemieckich, w większości uległy zniszczeniu podczas pożaru budynku biblioteki i pobliskiego kościoła.

Po wojnie do 1947 r. prowadzono akcję zwożenia rozproszonych zbiorów do nowo utworzonej w 1946 r. przy Uniwersytecie Wrocławskim Biblioteki. Do grupy uczestniczącej w akcji zabezpieczania należał prof. Stanisław Kulczyński oraz prof. Antoni Knot – pierwszy dyrektor powojennej Biblioteki Uniwersyteckiej.

Zaznaczyć należy, że do zbiorów wcielanych do Gabinetu Muzycznego BUWr po wojnie nie zostały nigdy włączone dwa historyczne zespoły związane z dawnymi bibliotekami wrocławskimi, a mianowicie: 1) kolekcja rękopisów muzycznych XVI - XVII wieku, przed wojną należąca do dawnej Biblioteki Miejskiej (Stadtbibliothek) [opisana w drukowanym katalogu: Emil Bohn, Die musikalischen Handschriften des XVI. und XVII.Jahrhunderts in der Stadtbibliothek zu Breslau. Breslau 1890; reprint Hildesheim 1970] – która obecnie przechowywana jest w Państwowej Bibliotece Niemieckiej w Berlinie (Deutsche Staatsbibliothek, Musikabteilung, Unter den Linden 8, D-10102 BERLIN); 2) zbiory biblioteki przedwojennego Akademickiego Instytutu Muzyki Kościelnej (Königliches Akademisches Institut für Kirchenmusik bei der Universität Breslau, później przemianowanego na Musikalisches Institut bei der Universität Breslau) - które od roku 1945 były w bibliotece Zakładu Muzykologii Uniwersytetu Wrocławskiego, a w 1952 r. zostały zabrane do Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie (Biblioteka Uniwersytecka w Warszawie, Gabinet Zbiorów Muzycznych, ul. Dobra 56/66, 00-312 WARSZAWA).

Najważniejsze grupy zbiorów

W zbiorach muzyki dawnej poczesne miejsce zajmują druki włoskie pierwszej połowy XVII w. (ok. 300 poz.) oraz śląskie od XVI w. do XVIII w. Najcenniejsze muzykalia to Offertoria i Communiones (książki głosowe S I ch/S, T I ch/T, A II ch/A i T) Mikołaja Zieleńskiego, kompozytora polskiego epoki renesansu, wydane w Wenecji w 1611 r.; unikatowe druki Biagio Mariniego Sonate, symphonie (Wenecja 1629) i Affetti musicali (Wenecja 1617) z nową formą muzyczną – sonatą na skrzypce z basso continuo; druki z utworami Claudio Monteverdiego, Orlando di Lasso, Heinricha Schütza; druki włoskie wydawane w Wenecji w oficynach Alessandro Vincentiego i Bartolomeo Magni; wydany w Wenecji u Alessandro Vincentiego w 1623 r. Il terzo libro de varie sonate, sinfonie, gagliarde, brandi e corrente per sonar due violini da braccio et un chittarone o altro stromenti simile, których kompozytorem jest Salomone (Salamon) Rossi; drukowane u Vincentiego jego Madrigaletti zawierające utwory na instrumenty smyczkowe; unikatowy egzemplarz druku Canzoni, fantasie et correnti (Wenecja 1638) Bartolomeo de Selma e Salaverde dedykowany Janowi Karolowi Wazie, biskupowi wrocławskiemu; pierwsza przez Monteverdiego napisana opera L’Orfeo (Wenecja 1615). Licznie jest reprezentowana kantata włoska do tekstów Petrarki, Tassa, np. w 1611 r. we Florencji drukowany zbiór świeckich pieśni Pietro Benedettiego. Ważną grupę stanowią dzieła tworców śląskich XVI i XVII w., takich jak Samuel Besler i Simon Besler, Johannes Knoeffel, Simone BarIona Madelka, Ambrosius Profe.

Do najcenniejszych zespołów proweniencyjnych wśród zbiorów znajdujących się w Oddziale należy historyczny piastowski księgozbiór druków i rękopisów muzycznych księcia Jana Chrystiana z Brzegu (zm. w 1639 r.), przekazany przez jego synów do Biblioteki Królewskiego Gimnazjum w Brzegu, a od 1890 r. przekazany w depozyt do dawnej Biblioteki Uniwersyteckiej (Universitätsbibliothek) we Wrocławiu celem opracowania. Katalog tej kolekcji, sporządzony przez Friedricha Kuhna w 1897 r. wskazuje, że zbiór zachował się do dziś niemal w całości (159 wol. rękopisów i druków muzycznych od XIV w. do XVII w., łącznie 419 książek głosowych).

XVIII-wieczne druki muzyczne w zbiorach Oddziału odzwierciedlają główne tendencje i działalność dominujących firm na ówczesnym rynku wydawniczym (np. Breitkopf, Hoffmeister, Artaria, André) oraz lokalnie działających na Dolnym Śląsku (np. Korn). Oprócz niezwykle cennych edycji klasyków muzyki instrumentalnej XVIII w., można znaleźć wśród nich także wydania dzieł muzyki scenicznej cieszących się popularnością w tym okresie, a dostępnych dzięki opracowaniom na fortepian.

Odrębną grupę tematyczną muzykaliów posiadanych w Oddziale stanowią druki z zakresu teorii muzyki, traktaty muzyczne, podręczniki zasad muzyki, kazania i dysertacje dotyczące muzyki oraz te druki, których poszczególne rozdziały traktują o muzyce – wydane od XV do XVIII wieku. Są one dziś źródłem wiedzy o znajomości teorii muzyki na Śląsku. (Pewna ilość druków muzyczno-teoretycznych z tego okresu znajduje się również w Oddziale Starych Druków).

Rękopisy muzyczne w zbiorach Oddziału to w głównej mierze rękopisy z XVIII - XX wieku. Zawierają one kompozycje zróżnicowane pod względem merytorycznym i formalnym, wśród których dominują przekazy twórczości muzycznej z terenu Śląska i szerzej, niemieckiego obszaru językowego. Ponadto jako ważne rękopiśmienne zabytki muzyczne w zbiorach Biblioteki należy wymienić średniowieczne kodeksy liturgiczne przechowywane w Oddziale Rękopisów.

Zasoby nowych druków nutowych (tj. wydanych po roku 1800), poza powojenną polską produkcją wydawniczą gromadzoną na zasadach egzemplarza obowiązkowego i z innych źródeł, zawierają wiele cennych i rzadkich wydań, w tym pierwodruków, z XIX i początku XX wieku, nie tylko niemieckich lecz także wydawnictw z innych krajów. Do cennych należą lipskie wydania kompozycji Ludwika van Beethovena, paryskie wydania utworów Fryderyka Chopina, kilka wydań utworów Józefa Ignacego Paderewskiego, pierwodruki kompozycji Claude Debussy’ego. W zbiorach znajduje się już sporo wydań nutowych firm polskich z tego okresu, działających w Warszawie (Brzezina, Gebethner i Wolff, Idzikowski), we Lwowie (Seyfarth, Gubrynowicz, Czajkowski), w Krakowie (Krzyżanowski), w Wilnie (Zawadzki, Orzeszkowa) i in., czynione są też ciągle starania o pozyskiwanie dalszych. Tak np. w drodze zakupu zbiory powiększyły się o wileńskie i warszawskie pierwodruki dzieł Stanisława Moniuszki, warszawskie druki utworów Aleksandra Różyckiego i Zygmunta Noskowskiego. Łącznie ze zgromadzonymi uprzednio, nowe nabytki nutowe składają się na godną polecenia kolekcję muzyki XIX-XX wieku.