Oddział Starych Druków - Historia zbiorów

Oddział Starych Druków jako jednostka organizacyjna powstał 1 września 1947 roku. Zbiory starych druków, podobnie jak inne kolekcje specjalne, ukształtowały się w pierwszych powojennych latach w rezultacie ogromnej koncentracji licznych i różnorodnych śląskich księgozbiorów zabytkowych. Trzon zbioru stanowią zasoby starych druków dwóch wielkich bibliotek wrocławskich, dawnej Biblioteki Miejskiej i dawnej Biblioteki Uniwersyteckiej.

Biblioteka Miejska utworzona w latach 1865-1867 z połączenia trzech bibliotek publicznych, mieszczących się przy ewangelickich kościołach Św. Elżbiety, Św. Marii Magdaleny i Św. Bernardyna, była zbiorem niejednolitym. Każda z tych bibliotek zachowała przy połączeniu swoją odrębność, każda miała własną historię sięgającą XVI w., własny specyficzny charakter, bogatą i różnorodną proweniencję, każdą w ciągu wieków wzbogacały kolejne legaty i darowizny.

Biblioteka kościoła Św. Elżbiety, zwana również Redigerowską od nazwiska fundatora Tomasza Redigera, wrocławskiego patrycjusza i humanisty, liczy obecnie 58 tys. dzieł. Spośród trzech członów dawnej Biblioteki Miejskiej ma najbardziej europejski charakter i zawiera dużą ilość druków ze znanych europejskich oficyn, m. in. liczne dzieła klasyków literatury greckiej i rzymskiej w wydaniach Alda Manucjusza, niderlandzkie plantiniana, bazylejskie wydania Frobena i Oporina, wydawnictwa Estiennów.

Zaczątkiem biblioteki kościoła Św. Marii Magdaleny był niewielki zbiór druków teologicznych i reformacyjnych Jana Hessa, pierwszego protestanckiego pastora we Wrocławiu, zmarłego w 1547 r. Na charakter zbioru znaczący wpływ wywarła darowizna Karola Żerotina, starosty ziemskiego z Moraw, którego księgozbiór włączony w 1641 r. wniósł bogactwo bohemików na skalę niespotykaną w jakiejkolwiek innej części obecnego zbioru. Niewielki legat Daniela Vogla, nauczyciela języka polskiego w Gimnazjum Marii Magdaleny wzbogacił zbiór biblioteki w cenne druki polskie. Księgozbiór kościoła Marii Magdaleny liczy ok. 34 tys. dzieł.

Trzecim elementem tworzącym Bibliotekę Miejską jest biblioteka kościoła Św. Bernardyna, wywodząca się z księgozbioru bernardynów, powstałego na przełomie XV i XVI w. Znaczący wzrost jej księgozbioru nastąpił dopiero w końcu XVII w. dzięki darowiznom Karola Rhenischa (1682), Zachariasza Rampuscha (1697) i w XVIII w. dzięki legatowi Jana Dawida Raschke. Obecnie księgozbiór liczy ok. 43 tys. dzieł i odznacza się wielką ilością drobnych druków okolicznościowych, tłoczonych głównie na Śląsku.

Ocalałe po wojnie zasoby dawnej Biblioteki Uniwersyteckiej liczą obecnie 45 tys. wol. Pierwotna ilość starych druków tej biblioteki wynosiła przypuszczalnie ok. 120 tys. wol., zatem dwie trzecie zasobów pochłonęły zniszczenia wojenne. Zaczątkiem Biblioteki Uniwersyteckiej był jezuicki księgozbiór wrocławskiej Leopoldiny (ok. 8 tys. wol.) i księgozbiór protestanckiej Viadriny z Frankfurtu nad Odrą (28 tys. wol.), do których po sekularyzacji dołączono bogate zbiory śląskich klasztorów (ok. 70 tys. wol.). Po wojnie do pozostałości zbioru dawnej Biblioteki Uniwersyteckiej dołączono szereg księgozbiorów z tzw. zbiorów zabezpieczonych, m. in. księgozbiór jezuickiego gimnazjum w Kłodzku, fragmenty biblioteki Milicha ze Zgorzelca, kilkaset druków okolicznościowych ze zbioru Hochbergów w Książu, dwa wrocławskie księgozbiory gimnazjalne: z Gimnazjum Św. Elżbiety i z Gimnazjum Fryderycjańskiego, księgozbiór Yorków z Oleśnicy Małej i bibliofilski zbiór z zamku Czocha. Z powyższych zasobów utworzono trzy zespoły chronologiczne druków XVI, XVII, XVIII wieku (łącznie ok. 60 tys. dzieł), a także wyłączono jako osobną grupę zespół silesiaków i slawików (ok. 15 tys dzieł).

Wśród księgozbiorów prowincjonalnych na szczególną uwagę zasługują trzy niewielkie biblioteki o długiej tradycji historycznej, mianowicie Biblioteka Gimnazjum Brzeskiego, Biblioteka księcia Jerzego Rudolfa z Legnicy i Biblioteka kościoła Św. Piotra i Pawła w Legnicy. Jako cenne zabytkowe zespoły zachowały w obecnym zbiorze swoją odrębność i pierwotny historyczny układ.

Piastowska Biblioteka Brzeska powstała w 1569 roku, założona jednocześnie z Gimnazjum Brzeskim przez księcia legnicko-brzeskiego Jerzego II. Zaczątkiem biblioteki był księgozbiór kolegiacki oraz kilkadziesiąt woluminów z własnych zbiorów księcia Jerzego II. W ciągu XVI i XVII w. biblioteka rozwijała się dzięki darowiznom kolejnych książąt, dworzan i rektorów gimnazjum. Nabytki tworzyły wyodrębniające się warstwy, pozwalając prześledzić historyczny proces kształtowania się księgozbioru. W okresie najwyższego rozkwitu biblioteka liczyła 3370 wol. W roku 1942 jej stan wynosił 2991 wol. Po wojnie zachowało się 2916 wol., z tego 33 wol. zawierające m. in. najcenniejsze pergaminowe rękopisy pozostawiono w Muzeum Państwowym w Brzegu.

Biblioteka Rudolfina z Legnicy została założona w początkach XVII w. przez księcia Jerzego Rudolfa. Gromadziła książki z najważniejszych dziedzin wiedzy. Mimo nadwornego charakteru księgozbioru dobór literatury świadczył o świadomym gromadzeniu biblioteki na użytek szerszych kręgów. Gromadzony z wielką pieczołowitością dział muzyczny w czasie II wojny światowej uległ rozproszeniu i obecnie jego pozostałości znajdują się w kilku bibliotekach. Obecnie Biblioteka Rudolfina liczy ok. 6000 dzieł.

Zasoby biblioteki kościoła Św. Piotra i Pawła w Legnicy wywodzą się z księgozbioru kolegiackiego, wzbogaconego z czasem przez zbiory klasztorne. Jej niewielki obecnie (ok. 1600 dzieł) księgozbiór zawiera pokaźną liczbę inkunabułów. Warto wspomnieć, że biblioteka kościoła Św. Piotra i Pawła była najstarszą i największą biblioteką łańcuchową na Śląsku. Inny charakter mają późniejsze przybytki z XVIII wieku, zwłaszcza legat pastora Reimanna w postaci pięciuset klocków introligatorskich, zawierających ponad 15 tys. druków okolicznościowych i dysertacji, wśród nich 4500 cennych druków pogrzebowych.

Wyjątkową pozycję w zbiorach starych druków zajmują druki najstarsze – inkunabuły. Zbiór inkunabułów liczy 3270 egz. Ponad 2 tys. pochodzi z dawnej Biblioteki Uniwersyteckiej, zaledwie 88 druków z dawnej Biblioteki Miejskiej, reszta z jej ponad 500 inkunabułów zaginęła podczas wojny. Pokaźne ilości inkunabułów posiadały biblioteki prowincjonalne: Biblioteka Milicha – 332, Biblioteka kościoła Św. Piotra i Pawła w Legnicy – 307, Biblioteka Brzeska – 222, Biblioteka Rudolfina – 43.

Wartość zbioru podnoszą znajdujące się w nim druki rzadkie i cenne. Ich ilość szacuje się na ok. 20 tys. egzemplarzy. Spośród nich na pierwszym miejscu wymienić trzeba Statuta synodalia episcoporum Wratislaviensium, druk bezcenny dla polskiej kultury, wydrukowany we Wrocławiu w 1475 roku przez Kaspra Elyana, pierwszego wrocławskiego drukarza. Statuta zawierają najwcześniejszy drukowany tekst w języku polskim, codzienne modlitwy Ojcze nasz, Zdrowaś Mario, Wierzę w Boga. Następny znany drukowany fragment w języku polskim, tekst pieśni Bogurodzicy, ukazał się w Krakowie w 1506 roku. Drugi kompletny egzemplarz Statutów znajduje się w Klementinum w Pradze.

Kolejny niezwykle cenny obiekt to Ars minor Aeliusa Donata, książka drzeworytowa wykonana po 1486 roku, wzorowana na bazylejskim druku Michaela Wensslera. W Polsce znajdują się tylko dwie książki drzeworytowe, obok wrocławskiego „donata” – Ars moriendi w Bibliotece PAN w Kórniku.

Znaczącym dziełem w historii śląskiego drukarstwa jest legenda o św. Jadwidze, księżnie śląskiej, żonie księcia Henryka Brodatego, wydrukowana we Wrocławiu w 1504 roku przez Konrada Baumgarta. Legenda zawiera cykl 69 drzeworytów, ilustrujących życie świętej oraz kilka scen odnoszących się do wydarzeń historycznych, m. in. najazdu tatarskiego i bitwy pod Legnicą w 1241 roku, w której zginął książę Henryk Pobożny.